کهن الگوی «تشدید رقابت» یک ساختار شناخته شده سیستمی است که نتیجه فعال شدن آن، رشد فزاینده در حوزه رقابت و تضعیف در سایر زمینه‌ها است.
شرح کهن الگوی تشدید رقابت:
در موارد متعددی ساختارهایی ایجاد می‌کنیم که دو نفر در وضعیت رقابت قرار می‌گیرند. در واقع با مقایسه وضعیت این دو نفر، می‌خواهیم بین آنها رقابتی ایجاد کنیم که باعث تلاش بیشتر آنها شود. در چنین شرایطی، بهبود وضعیت هر نفر، برای دیگری تهدید به شمار می‌رود. در نتیجه به فعالیت خود می‌افزاید تا وضعیتش را بهتر از رقیب کند.
رقابت می‌تواند انگیزه‌ای بیرونی برای تلاش و حرکت باشد. ممکن است به نظر برسد که در اثر این رقابت وضعیت هر دو نفر بهبود پیدا می‌کند. با این حال چیزی که به آن توجه نمی‌شود این است که این بهبود وضعیت، در چه شرایطی اتفاق می‌افتد:
- دو طرف همیشه در وضعیت احساس تهدید و استرس و اضطراب هستند.
- وضعیتشان در زمینه‌ای که رقابت می‌کنند بهبود پیدا می‌کند و در زمینه‌های دیگر ضعیف باقی می‌مانند.
- در موارد بسیاری دیده شده که وقتی می‌بینند بهبود وضعیت به سختی اتفاق می‌افتد، به دنبال تخریب وضعیت رقیب می‌روند.
وقتی تلاش و بهبود وضعیت افراد از اهداف و انگیزه‌های درونی خودشان ناشی شده باشد، رسیدن به این اهداف در آنها شوق به حرکت و پیشرفت ایجاد می‌کند. اما در الگوی تشدید رقابت، تلاش و بهبود وضعیت افراد، ناشی از ساختارهای بیرونی است که دیگران برایشان ایجاد کرده‌اند. در چنین شرایطی این فشار و استرس و اضطراب است که کنترل را به دست می‌گیرد و فرد را از درون تخریب می‌کند.
موارد متعددی را دیده‌ایم که این فشار و استرس و اضطراب باعث فروپاشی از درون می‌شود و کار به افسردگی و بیمارستان و اقدام به خودکشی می‌رسد.
راهنمای خواندن نمودارهای علت و معلولی:
علامت + روی کمان: رابطه علت و معلولی که «تغییرات متغیر اول اثری هم جهت بر متغیر دوم دارد» و یا «متغیر اول به متغیر دوم اضافه می‌شود».
علامت – روی کمان: رابطه علت و معلولی که «تغییرات متغیر اول اثری خلاف جهت بر متغیر دوم دارد» و یا «متغیر اول از متغیر دوم کم می‌شود».
علامت + داخل حلقه: چرخه بازخوردی که هر تغییری را در خودش تقویت می‌کند.
علامت – داخل حلقه: چرخه بازخوردی که هر تغییری را به سمت رسیدن به تعادل می‌برد.
نشانه‌های فعال بودن کهن الگوی تشدید رقابت
بعضی مشاهدات ممکن است نشان دهند که این الگو شما فعال است.
در چنین شرایطی:
- افراد حاضر نیستند با هم همکاری کنند.
- افراد تجربیات، دانش و اطلاعاتشان را با دیگران به اشتراک نمی‌گذارند.
- افراد برای رسیدن به موفقیتی بیش از دیگران، استرس زیادی دارند.
- کارکنان و بخش‌های مختلف سازمان، فعالیت‌ها و دستاوردهایشان را از یکدیگر مخفی می‌کنند.
- افرادی که عملکرد بهتری دارند مورد اذیت و آزار دیگران قرار می‌گیرند.
- کار گروهی به خوبی شکل نمی‌گیرد.
- پشت سر هم حرف زدن و بدگویی در سازمان رواج دارد.
راهکارهای مواجهه با کهن الگوی تشدید رقابت
در مواردی که متوجه شدید این الگو فعال است، برای کاهش آسیب‌ها به این راهکارها فکر کنید:
- از بروز موقعیت‌هایی که دو طرف با هم مقایسه می‌شوند جلوگیری کنید.
- توجه دو طرف را به زمینه‌های دیگری که می‌توانند در آنها رشد کنند معطوف کنید.
- به تاخیرها توجه کنید و نتایج رقابت امروز را در پنج یا ده سال آینده در نظر بگیرید.
- هدف‌هایتان را بدون در نظر گرفتن وضعیت طرف دیگر انتخاب کنید.
- اهداف بزرگتری نسبت به موضوع رقابت برای خودتان انتخاب کنید.
- زمینه‌های همکاری و موفقیت مشترک به وجود آورید.
- نسبت به رقابت هشیار باشید و فرار از دام رقابت را در موقعیت‌های مختلف تمرین کنید.
مثال‌های دیگری از کهن الگوی تشدید رقابت
- رقابت بین دو تولیدکننده برای افزایش تبلیغات یا کاهش قیمت
- ارتقای سطح تسلیحات و بودجه نظامی کشورها
- چشم و هم چشمی بین دو خانواده
نگاه یک متفکر سیستمی
دنیایی که در آن زندگی می‌کنیم، مساله‌های پیچیده‌ای دارد که مواجهه با آنها برای یک نفر یا یک گروه، به تنهایی امکان پذیر نیست. حل مشکلاتی مانند بحران آب، آلودگی محیط زیست، ترافیک و فقر، نیاز به تلاش و همکاری تمام مردم و گروه‌های حاضر در جامعه دارد.
برای مواجهه با مساله‌های پیچیده‌ای که در جامعه با آنها مواجه هستیم، نیاز به آموزش‌هایی داریم که بر موفقیت جمعی تاکید داشته باشند و هر کسی یاد بگیرد که موفقیتش در قبال موفقیت دیگران است. در چنین الگویی، توانمندی یک همکار فرصت بیشتری برای رشد من فراهم می‌کند و به عنوان تهدید دیده نمی‌شود. به این ترتیب، از توانمندی‌های یکدیگر استفاده می‌کنیم تا مشکلاتی که با آنها مواجه هستیم را به بهترین شکل حل کنیم و فرصت‌هایی که در اختیار داریم را به بهترین صورت استفاده کنیم.
کهن الگوهای سیستمی
اگرچه مسایلی که با آنها مواجه هستیم تفاوت‌های زیادی با هم دارند، الگوهای مشابهی در بعضی از آنها دیده می‌شود. وجود این الگوهای مشابه، نشان‌دهنده روش‌های تصمیم‌گیری و ساختارهای مشابهی است که این الگوها را تولید می‌کنند. کهن الگوهای سیستمی بعضی از ساختارها و روش‌های تصمیم‌گیری متداول و چگونگی عملکرد آنها را نشان می‌دهند. با استفاده از این الگوها می‌توانیم با دیدن نشانه‌های مسایل، به ساختارهای شکل‌دهنده آنها پی ببریم و با اصلاح این ساختارها، موثرترین روش‌ها را برای حل این مسایل به کار ببریم. توجه به این نکته ضروری است که این الگوها، صرفا مبنای اولیه‌ای برای تشخیص هستند و برای هر مساله، عوامل و روابط دیگری که در آن مساله خاص اثر گذار هستند، باید در نظر گرفته شوند.
بعضی از کهن الگوهای سیستمی عبارتند از:
- کهن الگوی درمانهای بدتر از درد
- کهن الگوی انتقال فشار از راه حل اساسی به راهحل موقت
- کهن الگوی انتقال فشار به مداخلهگر
- کهن الگوی تنزل اهداف
- کهن الگوی تشدید رقابت
- کهن الگوی موفقیت برای موفق
- کهن الگوی محدودیت رشد
- کهن الگوی رشد و سرمایهگذاری ناکافی
- کهن الگوی تراژدی منابع مشترک
مجموعه مقالات «کهن الگوهای سیستمی در مدرسه» به مطالعه این الگوها در فضای مدرسه و آموزش و پرورش پرداخته است.
