«ابزارهای تفکر سیستمی» مجموعه ابزارهایی هستند که برای شناخت و تحلیل مساله، ایجاد ذهنیت مشترک در مورد مساله، و طراحی راه حل‌هایی برای بهبود وضعیت مورد استفاده قرار می‌گیرند. به این ترتیب هم این ابزارها به تصمیم‌گیری بهتر کمک می‌کنند و هم با ایجاد ذهنیت مشترک، به اجرایی شدن این راه حل‌ها کمک می‌کنند.
در این صفحه این ابزارها به طور خلاصه معرفی شده‌اند:
- کوه یخ
- نمودارهای رفتار در طول زمان
- نمودارهای علت و معلولی
- کهن الگوهای سیستمی
- نقشه‌های نرخ و حالت
- نرم افزارهای شبیه سازی سیستم‌های پویا با استفاده از کامپیوتر
- نمودار وابستگی
- کافه گفتگو
- نردبان استنتاج
- چشم سوزن
برای آشنایی بیشتر با هر یک از ابزارها، با استفاده از لینک‌های ارایه شده در هر بخش می‌توانید به صفحه اختصاصی آن ابزار مراجعه کنید.
کوه یخ
Iceberg
«کوه یخ» ابزاری برای شناخت و تحلیل مساله است. این ابزار مساله را در چهار سطح «رویداد»، «روند»، «ساختار» و «مدل ذهنی» بررسی می‌کند و در هر سطح، رویکرد متفاوتی به «حل مساله» ارایه می‌کند.
حل مساله در سطح «رویداد» از نوع «واکنشی» و در سطح «روند» از نوع «تطبیق» با روند موجود است. در سطح «ساختار» حل مساله از طریق اصلاح ساختارهای موجود به گونه‌ای است که «روند» فعلی به سمت «روند مطلوب» پیش برود. در سطح «مدل‌های ذهنی» هم حل مساله با تغییر نگرش، اهداف و معیارهای تصمیم‌گیری انجام می‌شود که عمق بیشتری از یادگیری و اثرگذاری را به همراه دارد.
برای آشنایی بیشتر با ابزار کوه یخ به مقاله «ابزار کوه یخ برای تحلیل مساله» مراجعه کنید.
نمودارهای رفتار در طول زمان
Behavior Over Time Graphs
«نمودارهای رفتار در طول زمان» ابزاری برای شناخت بهتر «رفتار سیستم» هستند. در این نمودارها محور افقی گذشت زمان و محور عمودی تغییرات عوامل مورد نظر در طی زمان را نشان می‌هد.
«نمودارهای رفتار در طول زمان» همچنین ابزار مناسبی برای تقویت مهارت «تفکر در طول زمان» هستند. این مهارت باعث می‌شود به جای تمرکز بر رویدادها، به «روند» شکل‌گیری آنها در طی زمان و در واقع به «رفتار سیستم» توجه کنیم. «تفکر در طول زمان» مهارت ایجاد ارتباط بین «رویداد»های مختلف و دیدن «روند»هایی است که در طی زمان در حال شکل گرفتن هستند.
افرادی که دارای این مهارت هستند، علاوه بر توجه به شرایط موجود، می‌توانند روندی که در گذشته شکل گرفته و ما را به وضع موجود رسانده را شناسایی کنند. این مهارت ایده‌هایی هم برای روندهای آینده و مسیر نیل به اهداف به دست می‌دهد.
برای آشنایی بیشتر با این ابزار به مقاله «نمودارهای رفتار در طول زمان» مراجعه کنید.
نمودارهای علت و معلولی
Causal Loop Diagrams (CLDs)
نمودارهای علت و معلولی ابزاری ساده برای نشان دادن ارتباط بین اجزای مختلف یک سیستم هستند. این نمودارها با استفاده از فلش‌هایی نشان می‌دهند که چه عواملی بر یکدیگر اثر می‌گذارند و نوع اثر آنها چگونه است. همچنین این نمودارها می‌توانند حلقه‌های مثبت و منفی را در سیستم نشان دهند. «حلقه‌های مثبت» منجر به ایجاد «رشد نمایی» می‌شوند و «حلقه‌های منفی» نقش کنترلی دارند و «رفتار هدف‌جو» را در سیستم‌ها به وجود می‌آورند.
برای آشنایی بیشتر با این ابزار به مقاله «نمودارهای علت و معلولی» مراجعه کنید.
کهن الگوهای سیستمی
Systems Archetypes
برای آشنایی بیشتر با این ابزار به مقاله «کهن الگوهای سیستمی» مراجعه کنید.
برای آشنایی با کاربردهای این ابزار در حوزه آموزش و پرورش به مقاله «کهن الگوهای سیستمی در مدرسه» مراجعه کنید.
نقشه‌های نرخ و حالت
Stock and Flow Maps
نقشه‌های نرخ و حالت ابزار دقیقی برای مدل کردن سیستم‌ها بر پایه «تفکر عملیاتی» هستند. تفکر عملیاتی بر «چگونگی‌ها» تمرکز دارد و به دنبال این است که نشان دهد چگونه «ساختار سیستم» به طور «درونزا» باعث به وجود آمدن «رفتار سیستم» می‌شود.
متغیرهای کلیدی در نقشه‌های نرخ و حالت، «متغیرهای حالت» و «متغیرهای نرخ» هستند. «متغیرهای حالت» مخزن‌هایی در سیستم هستند که در طی زمان چیزی در آنها انباشته می‌شود. «متغیرهای نرخ» اقدام‌هایی در سیستم هستند که موجب پر یا خالی شدن متغیرهای حالت می‌شوند و ارتباط بین متغیرهای حالت مختلف را برقرار می‌کنند.
یک نمونه نقشه نرخ و حالت که ساختار انتشار بیماری را نشان می‌دهد.
برای آشنایی بیشتر با این ابزار به مقاله «نقشه‌های نرخ و حالت» مراجعه کنید.
نرم افزارهای شبیه سازی سیستم‌های پویا
System Dynamics Simulation Softwares
نرم افزارهای کامپیوتری مختلفی برای شبیه سازی سیستم‌های پویا طراحی شده‌اند. یکی از مشهورترین این نرم‌افزارها که نسخه رایگان آن هم برای فعالیت‌های آموزشی در دسترس است، نرم افزار ونسیم است. شبیه سازی در این نرم افزارها بر پایه «نقشه‌های نرخ و حالت» انجام می‌شود.
برای مقدار دهی به متغیرهای حالت، فقط کافیست مقدار اولیه آنها را بدانیم و برای تعیین مقدار متغیرهای نرخ، باید مشخص کنیم چگونه مقدار آنها بر پایه متغیرهای حالت درون سیستم تعیین می‌شود. به این ترتیب، مدل‌هایی خواهیم داشت که رفتار آنها به صورت «درونزا» و بر پایه متغیرهای حالت و نرخ اصلی سیستم شکل می‌گیرد.
از نتایج شبیه سازی کامپیوتری برای شناخت رفتار مدل و حساسیت آن نسبت به عوامل بیرونی می‌توانیم استفاده کنیم. به این ترتیب، این امکان به وجود می‌آید که سیاست‌های پیشنهادی را قبل از اجرا در دنیای واقعی، در کامپیوتر شبیه سازی کنیم و نتایج آن را ببینیم. هدف از این کار این است که سیاست‌هایی را انتخاب کنیم که هزینه کمتر و اثرگذاری بیشتری داشته باشند. به چنین سیاست‌هایی نقاط اهرمی سیستم گفته می‌شود که مانند اهرم‌ها، امکان جابجایی جرم‌های بزرگ با نیروی کم را امکان پذیر می‌کنند.
برای آشنایی بیشتر با این ابزار به مقاله «نرم افزارهای شبیه سازی سیستم‌های پویا» مراجعه کنید.
نمودار وابستگی
Affinity Diagram
نمودار وابستگی یکی از ابزارهای بارش فکری است که برای شناخت مساله توسط گروهی از افراد مرتبط با مساله استفاده می‌شود. برای دعوت از افراد، سعی کنید نمایندگانی از هر گروه مرتبط با مساله وجود داشته باشند؛ مثلا نمایندگانی از معلمان، نمایندگانی از دانش آموزان، و نمایندگانی از اولیای دانش آموزان.
- یک سوال کلی بدون بیان توضیحات زیاد برای مساله مورد نظر انتخاب کنید؛ مثلا: چگونه می‌توانیم کیفیت آموزش مجازی را در مدرسه مان بهبود دهیم؟ چگونه می‌توانیم با چاقی دانش آموزان مقابله کنیم؟ چگونه می‌توانیم در شرایط آموزش مجازی، ارتباط مدارس و خانواده‌ها را بهبود دهیم؟
- برگه‌هایی با ابعاد حدود 6 در 10 سانتیمتر در اختیار افراد قرار دهید.
- از آنها بخواهید که پاسخ خود به سوال مطرح شده را در یک جمله روی یک برگه بنویسند. اگر پاسخ دومی هم به سوال در ذهنشان هست و می‌خواهند مطرح کنند، از برگه دیگری استفاده کنند.
- تمام برگه‌ها را روی یک میز بگذارند یا اگر از برچسب استفاده می‌کنند، برگه‌ها را روی دیوار بچسبانند.
- از افراد بخواهید برگه‌ها را در چهار گروه دسته بندی کنند و برای هر گروه از پاسخ‌ها نامی انتخاب کنند که معرف آن گروه باشد. دسته دیگری هم با عنوان «سایر دلایل» در نظر بگیرید.
- از افراد بخواهید پاسخ‌های موجود در هر دسته را به گونه‌ای بازنویسی کنند که ضمن حفظ نکات مطرح شده، خلاصه نویسی شده باشند و تکراری نباشند.
- نتیجه را در یک برگه بنویسید. بالای برگه سوال را بنویسید و زیر آن عناوین دسته‌ها و زیر هر عنوان، پاسخ‌های خلاصه شده را بنویسید و دور آنها خط بکشید. این برگه را در اختیار افراد حاضر و دیگر افراد مرتبط با مساله قرار دهید تا نکاتی که در مورد آن دارند را بیان کنند.
برای برگزاری جلسات طراحی نمودار وابستگی هم از فضاهای مجازی مانند وبسایت miro.com می‌توان استفاده کرد و هم از ساختارهای جلسات حضوری مانند «کافه گفتگو» که در بخش بعدی توضیح داده می‌شود.
یک نمونه نمودار وابستگی که در مورد کیفیت آموزش مجازی در مدرسه تهیه شده
برای آشنایی بیشتر با این ابزار به مقاله «نمودار وابستگی» مراجعه کنید.
کافه گفتگو
World Cafe
کافه گفتگو یکی از ابزارهای موثر برای یادگیری جمعی و ایجاد ذهنیت مشترک در مورد مساله‌هایی است که گروهی از افراد با آنها مواجه هستند و برای حل آنها به همراهی و مشارکت این گروه نیاز داریم. از کافه گفتگو می‌توانیم به شکل‌های مختلف و با اهداف متفاوتی استفاده کنیم. مثلا می‌توانیم از آن برای طراحی نمودار وابستگی استفاده کنیم یا می‌توانیم خروجی نمودار وابستگی را در جلسات کافه گفتگو تحلیل کنیم. برای برگزاری کافه گفتگو:
- از افراد مختلفی که در مساله مشارکت دارند یا نمایندگانی از گروه‌های مختلف آنها دعوت کنید.
- فضای جلسه را به گونه‌ای طراحی که افراد در گروه‌های پنج نفره دور هم بنشینند. مثلا میزگردهای کوچکی مانند کافه‌ها که پنج صندلی در اطراف آنها باشد یا فضایی مانند نمازخانه مدرسه که گروه‌های پنج نفره در آن دور هم می‌نشینند.
- در هر میز یک نفر را به عنوان میزبان مشخص کنید. وظیفه میزبان مدیریت فضای گفتگو و مستند کردن نتایج گفتگو است. اگر میزبان‌ها با ابزارهای تفکر سیستمی آشنایی داشته باشند، می‌توانید از آنها بخواهید تا نتایج گفتگو را به صورت نمودارهای علت و معلولی یا نقشه‌های نرخ و حالت مستند کنند.
- برای هر میز یک موضوع مشخص کنید و از افراد بخواهید طی زمان مشخصی مثلا 30 دقیقه در مورد آن گفتگو کنند. این موضوع‌ها می‌توانند توسط تیم برگزاری مشخص شوند یا توسط خود افراد گروه تعیین شوند. همچنین ممکن است موضوع هر میز عناوین کلی به دست آمده در نمودار وابستگی باشد.
- در پایان زمان گفتگو، از تمام شرکت کنندگان به غیر از میزبان‌ها بخواهید از جایشان بلند شوند و به گونه‌ای در گروه‌های دیگر پخش شوند که با هم‌گروهی‌های قبلی خود همراه نباشند. 5 دقیقه برای این جابجایی و احوالپرسی اولیه به افراد فرصت دهید.
- از میزبان‌ها بخواهید در مورد گفتگوهای قبلی که در آن میز انجام شده، حداکثر طی 5 دقیقه توضیح مختصری ارایه کنند و بعد فضای گفتگو را در اختیار افراد جدید قرار دهند. میزبان‌ها باید مراقبت کنند که فضای گفتگو از موضوع میزی که میزبانی آن را به عهده دارند، خارج نشود.
- چند بار دیگر این فرآیند را تکرار کنید تا تمام افراد در گفتگوهای تمام میزها شرکت کرده باشند.
- در پایان جلسه از میزبان‌ها بخواهید که خلاصه‌ای از نتایج گفتگوی هر میز را طی حداکثر 5 دقیقه برای جمع ارایه کنند.
برای برگزاری کافه گفتگو در فضای مجازی، به اتاق‌های گفتگوی موازی نیاز هست که در آن افراد بتوانند در گروه‌های پنج نفره با هم گفتگو کنند و به تناوب در فاصله‌های زمانی مشخص شده گروه خود را تغییر دهند. بعضی از نرم افزارهای ارتباطی مدارس چنین امکانی را فراهم می‌کنند.
نردبان استنتاج
The Ladder of Inference
برای آشنایی بیشتر با این ابزار به مقاله «نردبان استنتاج» مراجعه کنید.
چشم سوزن
Eye of the Needle
- بعد از انجام گفتگو، زمانی را برای تامل در مورد آن گفتگو اختصاص دهید. این گفتگو ممکن است با همسر و فرزندتان، در محل کارتان یا در هر موقعیت دیگری بوده باشد.
- یک برگه کاغذ بردارید و با یک خط عمودی آن برگه را به دو قسمت تقسیم کنید.
- در سمت راست برگه حرف‌هایی که در گفتگو مطرح کرده‌اید را به صورت جمله به جمله بنویسید؛ هر جمله در یک سطر.
- بعد از تکمیل سمت راست برگه، در سمت چپ برگه مقابل هر جمله، احساسی که در آن زمان داشتید یا چیزی که در آن زمان به آن فکر می‌کردید اما مطرح نکرده‌اید را بنویسید.
- بعد از تکمیل ستون سمت چپ، به این دو سوال پاسخ دهید: چرا مطالب ستون سمت چپ را مطرح نکردید؟ اگر این مطالب را مطرح می‌کردید چه اتفاقی می‌افتاد؟
- وسط برگه بین ستون سمت چپ و ستون سمت راست یک بیضی بزرگ عمودی رسم کنید. این بیضی می‌تواند مانند سوراخ یک سوزن باشد که از آن می‌توانید به دنیای اطرافتان به شیوه جدیدی نگاه کنید.
- به جملات جایگزینی فکر کنید که ضمن حفظ احترام و حس خوب برای خودتان، و حفظ احترام و حس خوب برای طرف گفتگویتان، بتواند احساسات و منظوری که در آن زمان داشته‌اید را منتقل کند. این جملات را درون بیضی بنویسید و آنها را با صدای بلند بخوانید.
نمونه‌ای از کاربرد ابزار چشم سوزن
برای آشنایی بیشتر با این ابزار به مقاله «ابزار چشم سوزن برای تامل بر گفتگو» مراجعه کنید.
