کهن الگوی «محدودیت رشد» یک ساختار شناخته شده سیستمی است که طی آن، سرعت رشد در نتیجه مواجهه با محدودیت‌هایی کم شده و نهایتا متوقف می‌شود.
شرح کهن الگوی محدودیت رشد:
تمام رفتارهای پیچیده در سیستم ها از تعامل دو گروه از حلقه‌های بازخوردی به وجود می آیند:
- حلقه های مثبت:
- این حلقه ها خودشان را تقویت می کنند و باعث رشد یا افول می شوند.
- حلقه های منفی:
- این حلقه ها خودشان را کنترل می کنند و تمایل به حفظ پایداری وضعیت تعادلی سیستم دارند.
موتور رشد، مجموعه‌ای از عوامل هستند که در یک چرخه، در طی زمان خودشان را تقویت می‌کنند و باعث رشد یا افول می‌شوند. در این حلقه‌ها، هر چه وضعیت سیستم رشد کند، در مرحله بعدی رشد بیشتری خواهد داشت و برعکس.
بازخوردهای تقویت کننده حلقه‌های مثبت را می سازند که باعث رشد می‌شوند. اما معمولا رشد تا بی‌نهایت نمی‌تواند ادامه پیدا کند. بالاخره محدودیت‌هایی مانع رشد بیشتر می‌شوند. این محدودیت‌ها در قالب حلقه‌های علت و معلولی منفی خودشان را نشان می‌دهند.
حلقه‌های منفی وضعیت سیستم را کنترل می‌کنند و تمایل به حفظ پایداری وضعیت تعادلی سیستم دارند. حلقه های منفی، رفتار هدف‌جو را به وجود می‌آورند.
وقتی موتور رشد در مجاورت یک محدودیت فعال می‌شود، در مراحل ابتدایی محدودیت اثر قابل توجهی ندارد. اما با رشد بیشتر، محدودیت اثرگذار می‌شود و سرعت رشد را کم می‌کند.
اگر این محدودیت بدون تاخیر اثر بگذارد رشد به صورت منحنی لجستیک متوقف می شود.
راهنمای خواندن نمودارهای علت و معلولی:
علامت + روی کمان: رابطه علت و معلولی که «تغییرات متغیر اول اثری هم جهت بر متغیر دوم دارد» و یا «متغیر اول به متغیر دوم اضافه می‌شود».
علامت – روی کمان: رابطه علت و معلولی که «تغییرات متغیر اول اثری خلاف جهت بر متغیر دوم دارد» و یا «متغیر اول از متغیر دوم کم می‌شود».
علامت + داخل حلقه: چرخه بازخوردی که هر تغییری را در خودش تقویت می‌کند.
علامت – داخل حلقه: چرخه بازخوردی که هر تغییری را به سمت رسیدن به تعادل می‌برد.
رفتار هدف جو
حلقه‌های منفی وضعیت سیستم را کنترل می‌کنند و تمایل به حفظ پایداری وضعیت تعادلی سیستم دارند. حلقه های منفی، رفتار هدف‌جو را به وجود میآورندنوسان
در یک حلقه‌ی منفی، تاخیر باعث به وجود آمدن نوسان میشودالگوی محدودیت رشد - رشد بیش از حد و نوسان
اگر این محدودیت از جنس کفایت منابع باشد ممکن است با تاخیر بر رشد اثر بگذارد. در این صورت ممکن است سیستم بیش از حد نهایی خود رشد کند. در چنین شرایطی سیستم با نوعی نوسان به حد نهایی خود بر خواهد گشت.الگوی محدودیت رشد - رشد بیش از حد و فروپاشی
اگر در اثر رشد بیش از حد منابع از بین برود و منابع قابل تجدید نباشد، فروپاشی رخ خواهد داد.نشانه‌های فعال بودن کهن الگوی «درمان‌های بدتر از درد»
بعضی مشاهدات ممکن است نشان دهند که این الگو فعال است.
در چنین شرایطی:
- به محض مواجه شدن با یک مساله، فشار زیادی برای تصمیم گیری و اقدام سریع وجود دارد.
- در مورد مساله‌ها صحبت نمی‌شود. نشانه‌های مساله مخفی می‌شوند و وجود مساله انکار می‌شود.
- افراد به عنوان ریشه مساله دیده می‌شوند و تنبیه یا اخراج آنها به عنوان راه‌حل پیشنهاد می‌شود.
- مشکلات در طی زمان تکرار می‌شوند و شدت آنها افزایش پیدا می‌کند.
راهکارهای مواجهه با کهن الگوی محدودیت رشد
در مواردی که متوجه شدید این الگو فعال است، برای کاهش آسیب‌ها به این راهکارها فکر کنید:
- در صورت کند شدن رشد باید به جای تقویت موتور رشد، به دنبال محدودیت‌هایی بگردیم که باعث کندی رشد شده‌اند و این محدودیت‌ها را رفع کنیم.
- بدون شناخت و رفع محدودیت‌های رشد، تقویت موتور رشد موجب عکس العمل شدیدتر سیستم خواهد شد.
- مثلا اگر رشد جمعیت با محدودیت آب و غذا مواجه شود، بدون رفع این محدودیت، تلاش برای افزایش جمعیت از طریق افزایش نرخ زاد و ولد، پس از مدتی موجب دریافت عکس العمل شدیدتر و افزایش شدیدتر مرگ و میر خواهد شد.
مثال‌های دیگری از کهن الگوی محدودیت رشد
- انتشار بیماری
- نوسانات قیمت
- محدودیت تقاضا
- فراگیری یک محصول در بازار
- رشد خرگوش ها
کهن الگوهای سیستمی
اگرچه مسایلی که با آنها مواجه هستیم تفاوت‌های زیادی با هم دارند، الگوهای مشابهی در بعضی از آنها دیده می‌شود. وجود این الگوهای مشابه، نشان‌دهنده روش‌های تصمیم‌گیری و ساختارهای مشابهی است که این الگوها را تولید می‌کنند. کهن الگوهای سیستمی بعضی از ساختارها و روش‌های تصمیم‌گیری متداول و چگونگی عملکرد آنها را نشان می‌دهند. با استفاده از این الگوها می‌توانیم با دیدن نشانه‌های مسایل، به ساختارهای شکل‌دهنده آنها پی ببریم و با اصلاح این ساختارها، موثرترین روش‌ها را برای حل این مسایل به کار ببریم. توجه به این نکته ضروری است که این الگوها، صرفا مبنای اولیه‌ای برای تشخیص هستند و برای هر مساله، عوامل و روابط دیگری که در آن مساله خاص اثر گذار هستند، باید در نظر گرفته شوند.
بعضی از کهن الگوهای سیستمی عبارتند از:
- کهن الگوی درمان‌های بدتر از درد
- کهن الگوی انتقال فشار از راه حل اساسی به راه‌حل موقت
- کهن الگوی انتقال فشار به مداخله‌گر
- کهن الگوی تنزل اهداف
- کهن الگوی تشدید رقابت
- کهن الگوی موفقیت برای موفق
- کهن الگوی محدودیت رشد
- کهن الگوی رشد و سرمایهگذاری ناکافی
- کهن الگوی تراژدی منابع مشترک
مجموعه مقالات «کهن الگوهای سیستمی در مدرسه» به مطالعه این الگوها در فضای مدرسه و آموزش و پرورش پرداخته است.
