نویسنده: محمدعلی اسماعیل زاده اصل
عضو شورای راهبری گروه آموزشی و پژوهشی آسمان در دانشگاه صنعتی شریف
این مقاله در مورد مفاهیم و کاربردهای کهن الگوی سیستمی «تشدید رقابت» در مدرسه است و در شماره مهر ۱۳۹۶ مجله رشد معلم چاپ شده است.
عنوان و لینک مقاله چاپ شده: دام رقابت: کهن الگوی تشدید رقابت
مقدمه:
رقابت در خانه و مدرسه و جامعه ما رواج بسیاری دارد. از رقابت برای «ایجاد انگیزه بیرونی» استفاده می‌شود. اما آیا ممکن است رقابت، به ما و فرزندانمان آسیب بزند؟
- مادر برای اینکه بچه‌ها سر سفره غذا بخورند، آنها را به رقابت تشویق می‌کند تا برنده شوند. فرزندانش را با پسر عمو و دختر عمه و فرزند همسایه مقایسه می‌کند تا وادارشان کند بیشتر درس بخوانند.
- معلم برای اینکه دانش آموزان درس بخوانند آنها را به رقابت تشویق می‌کند. از آنها امتحان می‌گیرد، نمره‌هایشان را با هم مقایسه می‌کند و به بهترین‌هایشان جایزه می‌دهد.
- مدیر مدرسه بین معلم‌ها رقابت ایجاد می‌کند تا در راستای اهداف مدرسه تلاش کنند.
- مدیر منطقه آموزش و پرورش با لوح‌های تقدیری که گاه به گاه به معلمان و مدیران می‌دهد، بین آنها رقابت ایجاد می‌کند تا در راستای اهداف منطقه آموزش و پرورش حرکت کنند.
- مثل اینکه الگوی تشدید رقابت را خیلی‌ها یادگرفته‌اند و از آن استفاده می‌کنند.
در این نوشته به بررسی ساختار سیستمی «تشدید رقابت» در مدرسه و نظام آموزشی و نتایج و آسیب‌های آن می‌پردازیم.
داستان‌های مداد و پاک‌کن
در مدرسه لوازم التحریر، مسابقه داستان نویسی برگزار شد.
مداد شروع به نوشتن داستانی زیبا برای کودکان کرد، اما نوشتن برای پاک‌کن سخت بود.
پاک‌کن برای اینکه در مسابقه شکست نخورد، به سرعت مشغول پاک کردن نوشته‌های مداد شد.
مسابقه به پایان رسید.
مداد و پاک‌کن از رمق افتاده بودند، اما داستانی باقی نمانده بود.
ای کاش مداد و پاک‌کن در یک تیم قرار گرفته بودند، تا با هم همکاری کنند و داستانی زیبا و بدون غلط و خط خوردگی برای کودکان باقی بگذارند.
راهنمای خواندن نمودارهای علت و معلولی:
علامت + روی کمان: رابطه علت و معلولی که «تغییرات متغیر اول اثری هم جهت بر متغیر دوم دارد» و یا «متغیر اول به متغیر دوم اضافه می‌شود».
علامت – روی کمان: رابطه علت و معلولی که «تغییرات متغیر اول اثری خلاف جهت بر متغیر دوم دارد» و یا «متغیر اول از متغیر دوم کم می‌شود».
علامت + داخل حلقه: چرخه بازخوردی که هر تغییری را در خودش تقویت می‌کند.
علامت – داخل حلقه: چرخه بازخوردی که هر تغییری را به سمت رسیدن به تعادل می‌برد.
شرح کهن الگوی تشدید رقابت:
در موارد متعددی ساختارهایی ایجاد می‌کنیم که دو نفر در وضعیت رقابت قرار می‌گیرند. در واقع با مقایسه وضعیت این دو نفر، می‌خواهیم بین آنها رقابتی ایجاد کنیم که باعث تلاش بیشتر آنها شود. در چنین شرایطی، بهبود وضعیت هر نفر، برای دیگری تهدید به شمار می‌رود. در نتیجه به فعالیت خود می‌افزاید تا وضعیتش را بهتر از رقیب کند.
رقابت می‌تواند انگیزه‌ای بیرونی برای تلاش و حرکت باشد. ممکن است به نظر برسد که در اثر این رقابت وضعیت هر دو نفر بهبود پیدا می‌کند. با این حال چیزی که به آن توجه نمی‌شود این است که این بهبود وضعیت، در چه شرایطی اتفاق می‌افتد:
- دو طرف همیشه در وضعیت احساس تهدید و استرس و اضطراب هستند.
- وضعیتشان در زمینه‌ای که رقابت می‌کنند بهبود پیدا می‌کند و در زمینه‌های دیگر ضعیف باقی می‌مانند.
- در موارد بسیاری دیده شده که وقتی می‌بینند بهبود وضعیت به سختی اتفاق می‌افتد، به دنبال تخریب وضعیت رقیب می‌روند.
وقتی تلاش و بهبود وضعیت افراد از اهداف و انگیزه‌های درونی خودشان ناشی شده باشد، رسیدن به این اهداف در آنها شوق به حرکت و پیشرفت ایجاد می‌کند. اما در الگوی تشدید رقابت، تلاش و بهبود وضعیت افراد، ناشی از ساختارهای بیرونی است که دیگران برایشان ایجاد کرده‌اند. در چنین شرایطی این فشار و استرس و اضطراب است که کنترل را به دست می‌گیرد و فرد را از درون تخریب می‌کند.
موارد متعددی را دیده‌ایم که این فشار و استرس و اضطراب باعث فروپاشی از درون می‌شود و کار به افسردگی و بیمارستان و اقدام به خودکشی می‌رسد.
نشانه‌های فعال بودن کهن الگوی تشدید رقابت در مدرسه
بعضی مشاهدات ممکن است نشان دهند که این الگو در مدرسه شما فعال است.
در چنین شرایطی:
- دانش آموزان حاضر نیستند با هم درس بخوانند.
- دانش آموزان در صورت لزوم، لوازم التحریر خود را به همدیگر قرض نمی‌دهند.
- دانش آموزان برای رسیدن به بالاترین نمره کلاس استرس زیادی دارند.
- دانش آموزان فعالیت‌ها و دستاوردهایشان را از یکدیگر مخفی می‌کنند.
- دانش آموزانی که عملکرد بهتری دارند مورد اذیت و آزار دیگران قرار می‌گیرند.
- معلم‌ها علاقمند به حضور در کلاس‌های یکدیگر نیستند.
- معلم‌ها در مورد تجربیات و روش‌های کارشان با هم صحبت نمی‌کنند.
- مدیران مدارس علاقه‌ای به حضور مدیران مدارس دیگر در مدرسه‌شان ندارند.
- پشت سر هم حرف زدن و بدگویی در مدرسه رواج دارد.
راهکارهای مواجهه با کهن الگوی تشدید رقابت در مدرسه
در مواردی که متوجه شدید این الگو فعال است، برای کاهش آسیب‌ها به این راهکارها فکر کنید:
- از بروز موقعیت‌هایی که دو طرف با هم مقایسه می‌شوند جلوگیری کنید.
- توجه دو طرف را به زمینه‌های دیگری که می‌توانند در آنها رشد کنند معطوف کنید.
- به تاخیرها توجه کنید و نتایج رقابت امروز را در پنج یا ده سال آینده در نظر بگیرید.
- هدف‌هایتان را بدون در نظر گرفتن وضعیت طرف دیگر انتخاب کنید.
- اهداف بزرگتری نسبت به موضوع رقابت برای خودتان انتخاب کنید.
- زمینه‌های همکاری و موفقیت مشترک به وجود آورید.
- نسبت به رقابت هشیار باشید و فرار از دام رقابت را در موقعیت‌های مختلف تمرین کنید.
مثال‌های دیگری از کهن الگوی تشدید رقابت
- رقابت درسی بین دو دانش آموز برای شاگرد اول شدن
- رقابت بین دو مدرسه برای جذب معلم‌ها و دانش آموزان ممتاز
- چشم و هم چشمی بین دو خانواده
- رقابت بین دو تولیدکننده برای افزایش تبلیغات یا کاهش قیمت
- ارتقای سطح تسلیحات و بودجه نظامی کشورها
نگاه یک متفکر سیستمی
دنیایی که در آن زندگی می‌کنیم، مساله‌های پیچیده‌ای دارد که مواجهه با آنها برای یک نفر یا یک گروه، به تنهایی امکان پذیر نیست. حل مشکلاتی مانند بحران آب، آلودگی محیط زیست، ترافیک و فقر، نیاز به تلاش و همکاری تمام مردم و گروه‌های حاضر در جامعه دارد.
سوال اینجاست که نظام آموزشی ما چقدر دانش آموزان را برای این فضای همدلی و همکاری آماده می‌کند. نظام آموزشی که بر مبنای تشدید رقابت و انگیزه‌های بیرونی ناشی از آن طراحی شده باشد، دانش آموزانی رقابتی و تک‌رو تربیت می‌کند که حاضر به اشتراک دانش و همکاری برای پیشرفت با همراهی دیگران نیستند.
برای مواجهه با مساله‌های پیچیده‌ای که در جامعه با آنها مواجه هستیم، نیاز به آموزش‌هایی داریم که بر موفقیت جمعی تاکید داشته باشند و هر کسی یاد بگیرد که موفقیتش در قبال موفقیت دیگران است. در چنین الگویی، توانمندی یک هم کلاسی به عنوان تهدید دیده نمی‌شود. توانمندی‌های یک هم کلاسی، یک دوست و یک هم کار، فرصت‌هایی برای رشد هستند. از توانمندی‌های یکدیگر استفاده می‌کنیم تا مشکلاتی که با آنها مواجه هستیم را به بهترین شکل حل کنیم و فرصت‌هایی که در اختیار داریم را به بهترین صورت استفاده کنیم.
نمونه فعالیت آموزشی بر مبنای کهن الگوی تشدید رقابت در مدرسه
برای مشاهده یکی از فعالیت‌هایی که بر مبنای الگوی تشدید رقابت طراحی شده است، به مقاله «رفاقت در برج هیجان» در نشریه رشد مدرسه فردا آبان ۱۳۹۵ صفحه ۲۶ تا ۲۸ مراجعه کنید.
کهن الگوهای سیستمی
اگرچه مسایلی که با آنها مواجه هستیم تفاوت‌های زیادی با هم دارند، الگوهای مشابهی در بعضی از آنها دیده می‌شود. وجود این الگوهای مشابه، نشان‌دهنده روش‌های تصمیم‌گیری و ساختارهای مشابهی است که این الگوها را تولید می‌کنند. کهن الگوهای سیستمی بعضی از ساختارها و روش‌های تصمیم‌گیری متداول و چگونگی عملکرد آنها را نشان می‌دهند. با استفاده از این الگوها می‌توانیم با دیدن نشانه‌های مسایل، به ساختارهای شکل‌دهنده آنها پی ببریم و با اصلاح این ساختارها، موثرترین روش‌ها را برای حل این مسایل به کار ببریم. توجه به این نکته ضروری است که این الگوها، صرفا مبنای اولیه‌ای برای تشخیص هستند و برای هر مساله، عوامل و روابط دیگری که در آن مساله خاص اثر گذار هستند، باید در نظر گرفته شوند.
بعضی از کهن الگوهای سیستمی عبارتند از:
- کهن الگوی درمانهای بدتر از درد
- کهن الگوی انتقال فشار از راه حل اساسی به راهحل موقت
- کهن الگوی انتقال فشار به مداخلهگر
- کهن الگوی تنزل اهداف
- کهن الگوی تشدید رقابت
- کهن الگوی موفقیت برای موفق
- کهن الگوی محدودیت رشد
- کهن الگوی رشد و سرمایهگذاری ناکافی
- کهن الگوی تراژدی منابع مشترک
مجموعه مقالات «کهن الگوهای سیستمی در مدرسه» به مطالعه این الگوها در فضای مدرسه و آموزش و پرورش پرداخته است.
