مدل ذهنی چیست؟
«مدل ذهنی» تصویری است که وقتی افراد به موضوعی فکر میکنند، از آن موضوع در ذهن افراد شکل میگیرد و مبنای قضاوت و «تصمیمگیری» قرار میگیرد.
«مدل ذهنی» مبنای شکلگیری «معیارهای تصمیمگیری»، «سیاست»ها، «استراتژی»ها و «ساختار» سیستمها است.
مدلهای ذهنی و گفتگو
طی فرآیند «گفتگو» افراد هم مدلهای ذهنی خود را برای یکدیگر آشکار میکنند و هم از دریچه دید یکدیگر به جهان نگاه میکنند. به این ترتیب حاصل گفتگو زوایای جدیدی از شناخت است که هیج از افراد شرکت کننده در گفتگو پیش از آن در اختیارشان نبوده است.
پرسشگری و پشتیبانی دو فرآیند پشتیبان گفتگو هستند که به شناخت مدلهای ذهنی کمک میکنند. در فرآیند پشتیبانی، فردی که در حال بیان نظرات خویش هست، شروع به بالا رفتن از «نردبان استنتاج» میکند و برای دیگران توضیح میدهد که چگونه به نتیجه گیری و تصمیم رسیده است. در فرآیند پرسشگری هم از دیگری میخواهیم که از نردبان استنتاج خودش پایین بیاید و توضیح دهد تصمیمی که پیشنهاد میدهد بر پایه چه نتایجی است و این نتایج برپایه چه استنتاج و چه فرضیات و دادههایی قرار دارد.
مدلهای ذهنی در ابزار کوه یخ
مدلهای ذهنی پایینترین لایه «کوه یخ» را به خود اختصاص دادهاند. در واقع این مدلهای ذهنی هستند که ساختارها را شکل میدهند. تا زمانی که مدلهای ذهنی تغییر نکنند، حتی اگر به صورت دستوری ساختارها را تغییر دهیم، اثر چندانی بر تغییر روندها نخواهد داشت.
آنچه در دنیای واقعی اتفاق میافتد بر مبنای چیزی خواهد بود که افراد به آن اعتقاد دارند نه دستورالعملهایی که روی کاغذ نوشته و ابلاغ شده.
مثلا ممکن است در یک کارگاه تجهیزات ایمنی مناسب تهیه شود و به تمام افراد هم اعلام شود که باید از تجهیزات ایمنی استفاده کنند. اما تا زمانی که مدل ذهنی افراد این باشد که «حادثه برای دیگران است» یا «تجهیزات ایمنی مانع کار است»، آنها در عمل از این تجهیزات استفاده نخواهند کرد.
مدل ذهنی مبتنی بر «تفکر درونزا»
مدل ذهنی مبتنی بر «تفکر درونزا» نتایج به دست آمده را ناشی از عوامل درون سیستم میداند و به این ترتیب مسوولیت نتایج را به عهده میگیرد. در مقابل مدل ذهنی مبتنی بر تفکر برونزا یا فرافکنی قرار دارد که نتایج به دست آمده را ناشی از عوامل خارج از سیستم میداند و برای مدیران و تصمیمگیرندگان سیستم مسوولیتی قایل نیست.
مثلا مدیر مدرسهای که تفکر درونزا داشته باشد، مسوولیت عملکرد مدرسه را میپذیرد و با استفاده از امکاناتی که در اختیار دارد، تلاش میکند دانش آموزان مدرسه بهترین کیفیت آموزشی را تجربه کنند. اما مدیری که تفکر برونزا داشته باشد، از پذیرش مسوولیت شانه خالی میکند و عملکرد مدرسه را ناشی از وضعیت جامعه یا ساختار وزارت آموزش و پرورش و سایر چیزهای خارج از کنترل خودش معرفی میکند. طبیعتا چنین مدیری اقدامی هم برای بهبود وضعیت انجام نخواهد داد.
برای فهم ساختار سیستمها نیاز به مدل داریم
- ما دنیای واقع را با تمام جزییاتش در ذهنمان نداریم.
- برای شناخت پدیدهها، یک مدل از دنیای واقع در ذهنمان میسازیم.
- بر مبنای همین مدل به تحلیل و نتیجهگیری میپردازیم.
- بر مبنای همین مدل تصمیم میگیریم و اقدام میکنیم.
ویژگیهای مدلهای ذهنی
- شکل گیری سریع
- شکل گیری بدون نیاز به تمرین و کسب مهارت
- دارای ابهام
- در دسترس دیگران قرار ندارد
- محدودیت تعداد عواملی که ذهن میتواند به صورت هم زمان در نظر بگیرد
- امکان وجود ناسازگاری درونی (تناقض گویی)
- عدم اطمینان از استنتاج
- دو نفر که هم زمان یک پدیده را مشاهده میکنند، ممکن است مدل ذهنی متفاوتی از آن در ذهنشان پدید آید
- در زمانهای مختلفی که یک نفر به یک پدیده فکر میکند، ممکن است مدلهای ذهنی متفاوتی از آن در ذهنش پدید آید
مدلهای تشریحی
- از «زبان» میتوانیم برای ثبت یک مدل ذهنی استفاده کنیم.
- شرح مکتوب مدلی که از یک پدیده در ذهن داریم، یک مدل تشریحی به وجود میآورد.
- هر نوشتهای به صورت کتاب، مقاله، گزارش یا خبر که یک پدیده را شرح میدهد، یک مدل تشریحی است.
- نوشتن یک مدل تشریحی به رفع ابهامها و اصلاح و تقویت مدل ذهنی کمک میکند: «آهان!»
ویژگیهای مدلهای تشریحی
- مهارتهای زبانی در شکل گیری، کیفیت و قابلیت فهم آنها اثر دارد
- دارای ابهام هستند اما ابهام آنها میتواند کمتر از مدلهای ذهنی باشد
- برای نقد و بررسی دیگران در دسترس هستند
- تعداد عوامل و روابط مدل نامحدود است
- امکان وجود ناسازگاری درونی (تناقض گویی)
- عدم اطمینان از استنتاج
- امکان استفاده از ابزارهایی مثل جدول و نمودار برای انتقال بهتر مفاهیم و کاهش خطاها
مدلهای ریاضی
در مدلهای ریاضی مفاهیم و متغیرهای مورد نظر برای تحلیل پدیدهها به صورت علائم ریاضی معرفی میشوند.
فرضیات و روابط بین مفاهیم به صورت روابط و معادلات ریاضی بین متغیرها نوشته میشوند.
پارامترهای با مقادیر ثابت در معادلات ریاضی به روشهای کیفی یا کمی برآورد میشوند.
مدل ریاضی یک پدیده به صورت مجموعهای از معادلات و روابط ریاضی بین متغیرهای معرف عوامل مدل نوشته میشود.
v=a.t+v0
V سرعت جسم بر حسب متر بر ثانیه
a شتاب بر حسب متر بر مجذور ثانیه
t زمان بر حسب ثانیه
V0 سرعت اولیه جسم بر حسب متر بر ثانیه
ویژگیهای مدلهای ریاضی
- نیاز به مهارت و دانش ریاضی برای ایجاد آن
- بدون ابهام
- در دسترس بودن برای نقد و بررسی
- عدم وجود محدودیت در تعداد عوامل
- سازگاری درونی
- اطمینان از استنتاج
- محدودیت در فرضیات
روش مدلسازی در دینامیک سیستمها
- مدلی که از دنیای واقع در ذهنمان داریم، شامل عوامل مختلف و روابط بین آنهاست.
-
در دینامیک سیستمها این عوامل به دو دسته اصلی تقسیم میشوند:
- متغیرهای حالت (مخزن)
- متغیرهای نرخ (جریان)
- روابط بین این متغیرها توسط فلشهای بازخوردی نشان دادهمیشود.
- از متغیرهای کمکی دیگر برای فهم بهتر مدل استفاده میشود.
همیشه پای یک مدل در میان است
- انسانها برای فکر کردن و برای تصمیمگیری به مدل نیاز دارند.
- مدل ذهنی
- مدل نوشتاری
- مدل ریاضی
- مدل دینامیکی
- تمام مدلهای دیگر فقط برای تقویت مدل ذهنی استفاده میشوند و در نهایت معمولا انسانها بر اساس مدل ذهنی خودشان تصمیم میگیرند.
تمام مدلها غلط هستند، اما بعضی از آنها مفیدند
- با توجه به اینه یک مدل، ساده شده از یک واقعیت بیرونی است، پس ماهیتا منطبق بر تمام واقعیت بیرونی نیست.
- از این جهت تمام مدلها غلط هستند و جستجو برای رسیدن به مدل کاملا درست بیهوده است.
- تصمیم در مورد استفاده کردن یا استفاده نکردن از یک مدل، باید با توجه به سناریوهای جایگزین انجام شود.